Η ομιλία της Μαριάνας Ζήκου στην ημερίδα των "Κήπων της Ουρανίας" στο Πνευματικό Κέντρο Αθηνών, 31 Οκτωβρίου του 2009. (στο πλαίσιο δραστηριοτήτων για το έτος Αστρονομίας από την UNESCO)
Πρόλογος
"Ελπίζω να μη σας φανεί υπερβολικά περίεργο και προπάντων αδιάφορο που διάλεξα να μιλήσω για τις γιαγιάδες αγρότισσες των ηπειρωτικών χωριών σε μια ημερίδα για την αστρονομία.Ακούσαμε μέχρι τώρα για αστρονομικές αναφορές ποιητών και λογίων, για αρχαίες υπολογιστικές αστρονομικές μηχανές, μέχρι τις τελευταίες εξελίξεις στον χώρο της αστρονομίας από την κ. Κουστένη, την επίτιμη προσκεκλημένη μας.
Τώρα θέλω να σας δείξω μια εποχή στην οποία ο ουρανός και τα ουράνια σώματα είχαν για τους ανθρώπους που τα παρατηρούσαν μια πιο βιωματική και άμεση σύνδεση με τη ζωή τους. Είναι η αστρονομία μέσα από μια ανθρωπολογική και λαογραφική προσέγγιση."
Έρχομαι λοιπόν από την Ήπειρο για να σας δείξω τις γιαγιάδες της Ηπείρου να λένε ιστορίες από μακρινούς καιρούς και μακρινά μέρη, δηλαδή από τα μέσα του 20ου αιώνα όταν αυτές οι γιαγιάδες ήταν ακόμα νέα κορίτσια.
Αυτή είναι η Ήπειρος όπως φαίνεται από μια επεξεργασμένη δορυφορική φωτογραφία. Έχει πολλά βουνά, ψηλές βουνοκορφές, πολύ πέτρα αλλά και πολύ πράσινο, το περισσότερο από το οποίο δεν είναι καλλιεργήσιμο επειδή βρίσκεται σε απόκρημνες πλαγιές ή σε πετρώδες έδαφος. Εκεί δεξιά είναι η λίμνη των Ιωαννίνων "Παμβώτιδα", γύρω από την οποία είναι χτισμένα τα Γιάννενα.
Από όλες τις ιστορίες που άκουσα, διάλεξα σήμερα να σας μεταφέρω αυτές που ταιριάζουν περισσότερο στην περίσταση, από τρεις γιαγιάδες που ζουν στην Λιγοψά, στη Ζαγόρτσα και στο Πολύδωρο.
Ας γνωρίσουμε τις γιαγιάδες λοιπόν:
Αντ' αυτού ο αδερφός της και η γυναίκα του, ο Τάσος και η Ρωξάνη, 76 και 74 χρονών αντίστοιχα, μίλησαν για την παρατήρηση του φεγγαριού που γινόταν για να δουν "πότε ήταν καιρός για κουβέντες".
Όποτε έβγαινε το φεγγάρι, έβγαινε κι ο κόσμος έξω, οι γυναίκες συζητούσαν στα πεζούλια. Τα πανηγύρια και η διασκέδαση που σήμερα έχουν συνδεθεί με τη νύχτα, γίνονταν μέρα λόγω έλλειψης ηλεκτρικού ρεύματος. Επίσης δεν υπήρχαν ακόμα οι βρύσες με νερό...
Η σύνδεση του νερού με το "βράδυ" μου προκάλεσε αρχικά περιέργεια, αλλά κατανόησα τελικά ότι για τους ανθρώπους που έζησαν εκείνα τα χρόνια στην ύπαιθρο είναι δύο έννοιες βαθιά συνδεδεμένες.
Δεύτερη στη κάτω σειρά είναι η Αθηνά Κλείτσα από την Λιγοψά. Δούλευε στα χωράφια από 8 χρονών μέχρι το 1957 που παντρεύτηκε και πήγε στη Γερμανία για 10 χρόνια.
Ο άντρας της Ηλίας, πέθανε πριν δύο χρόνια και τώρα ζει μόνη της στο χωριό, είναι 76 χρονών. Και η κ.Αθηνά ήταν απίστευτα φιλόξενη, μας έφτιαξε γλύκό ραβανί και μας το έβαλε σε μια λεκάνη για να το πάρουμε μαζί μας στα Γιάννενα.
Η κ.Αθηνά μίλησε για τον ουρανό, για να προσθέσει αμέσως μετά επίσης ...το νερό.
Η κ.Αθηνά δε γνωρίζει τη φωτορύπανση που κάνει τα αστέρια να φαίνονται λιγότερο λαμπερά- γι' αυτήν τα αστέρια απλά σταμάτησαν να υπάρχουν. Περιέγραψε τα αστέρια σαν τετράγωνα γιατί η έντονη λάμψη τους της έδιναν την εντύπωση ότι τα αστέρια έχουν γωνίες.
Αφού την ρωτάω για τον ουρανό συνεχίζει σχεδόν φυσικά την εξιστόρησή της και περνάει κι αυτή όπως και άλλες γιαγιάδες, στο νερό. Ο λόγος είναι αυτός που εξήγησε και ο κ.Τάσος -το φως και το νερό ήρθαν σχεδόν ταυτόχρονα στα ηπειρωτικά αυτά χωριά μετά τη δεκαετία του '70 με αποτέλεσμα να συνδέονται συνειρμικά στη μνήμη όσων έζησαν αυτή τη μεγάλη αλλαγή.
Και πώς μετρούσαν τον χρόνο;
Ο ήλιος μετρούσε τον χρόνο της δουλειάς τους. Μόνο όταν αυτός βασίλευε τελείωνε η δουλειά στο χωράφι. Τα ρολόγια ήταν πολυτέλεια και όχι αναγκαιότητα. Η κατανομή του χρόνου και ο τρόπος που τον αντιλαμβάνονταν ήταν πολύ διαφορετικός από τον δικό μας σήμερα.
Η τρίτη και τελευταία γιαγιά λέγεται Ευφροσύνη Πάκου και την συναντήσαμε τις Απόκριες του 2009 στο χωριό Πολύδωρο μαζί με τον άντρα της τον κ. Δημήτρη. Σήμερα είναι 86 χρονών και λατρεύει τα παιδιά. Σε όλες τις φωτογραφίες της είναι μαζί με παιδιά -όμως δε μπόρεσε να κάνει δικά της.
Παρ' όλα αυτά μεγάλωσε όλα της τα ανίψια και υιοθέτησε ένα από τα παιδιά της αδερφής της.
Εδώ είναι στον γάμο της. Δε φορά νυφικό γιατί η μητέρα της είχε σκοτωθεί πριν λίγο καιρό πέφτοντας από το μουλάρι τους. Εντελώς τυχαία και προς μεγάλη μου έκπληξη όταν άρχισε να μου περιγράφει πόσο όμορφο ήταν το σκούρο μπλε φόρεμά της με τα κεντημένα ασημί λουλούδια που φορούσε στον γάμο της, μου ανέφερε το όνομα της ράφτρας που της το είχε φτιάξει: ήταν η Κατερίνα, η αρχιράφτρα της Ζαγόρτσας από την οποία και η ίδια έμαθε να ράβει κάλτσες.
Φυσικά και η κ.Φρόσω με τάισε πριν φύγω. Αβγά από τις κοτούλες και ντομάτες με κρεμμύδια από τον κήπο. Μου έδωσε και πολλά ρόδια με σταφύλια για να πάρω μαζί μου.
Στο παρακάτω βίντεο η γιαγιά Φρόσω και ο παππούς Δημήτρης διηγούνται μαζί συμπληρώνοντας ο ένας τον άλλον, για τον λύκο και την αλεπού. Η περιγραφή είναι πολύ ζωντανή:
Είναι τρομερό πώς τα ζώα έφυγαν από τις περιοχές που γινόταν ο πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας. Συνηθισμένοι στον καφέ σκούρο λύκο, ο άσπρος λύκος που έφτασε τότε στην Ήπειρο, φάνηκε τόσο περίεργος για τους αγρότες κ κτηνοτρόφους που τον θυμούνται και τον αναφέρουν μέχρι σήμερα.
Στη συνέχεια η κ. Φρόσω διηγείται μια ιστορία για το πώς έφτιαχναν κάρβουνα και τα πουλούσαν στους γύφτους στα Γιάννενα, κρυφά από την Αστυνομία.
Εδώ οι άνθρωποι κοιτάζουν τον ουρανό και μυρίζουν τον αέρα όχι για κουβέντα (όπως εξιστόρησε η γιαγιά Ρωξάνη), ούτε για να δουν τον χρόνο (όπως διηγήθηκε η κ.Αθηνά), αλλά για να καταδώσουν!
